Voorbeelden & hulpmiddelen

In samenwerking met onze collega’s van de Lerarenopleiding, begeleiders en startende leraren van deelnemende scholen in het noorden zijn onderstaande begeleidingshulpmiddelen ter beschikking gesteld en/of als tip genoemd. Deze hulpmiddelen kunt u gebruiken ter inspiratie voor uw professionele ontwikkeling of voor de begeleiding van startende leraren bij u op school.

Heeft u nog een goede tip?
We zijn altijd op zoek naar aanvullingen of suggesties voor bruikbare voorbeelden en hulpmiddelen. Neem gerust contact met ons op.

Voorbeelden van inductiearrangementen

Inductiearrangementen worden in de vorm van een draaiboek op papier gezet. Het draaiboek maakt inzichtelijk welke doelen er worden nagestreefd, welke maatregelen en activiteiten ondernomen worden om deze doelen te bereiken, wie er verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de voorgenomen maatregelen en activiteiten en in welk jaar van de begeleiding ze dienen te worden uitgevoerd. Daarbij kunnen maatregelen en activiteiten met betrekking tot de begeleiding van een starter grofweg verdeeld worden in twee soorten:

  • Maatregelen en activiteiten rond de begeleiding
  • Maatregelen en activiteiten rond de kwaliteit en inrichting van het werk zelf

De inhouden van de maatregelen en activiteiten worden binnen het arrangement op een zeer concreet niveau uitgewerkt.

Maatregelen en activiteiten rond de begeleiding
Maatregelen en activiteiten rond de begeleiding hebben betrekking op het organiseren en vormgeven van alle vormen van begeleiding tijdens de inductieperiode, zowel individueel als in groepen:

  • Individuele begeleiding in de klas. De begeleiding van het pedagogisch-didactisch handelen van de starter wordt gedaan aan de hand van het ICALT instrument. Op basis van ICALT- observaties wordt de starter begeleid in zijn Zone van Naaste Ontwikkeling. Voor meer info zie Trainingen.
  • Themabijeenkomsten met andere starters, over onderwerpen die van belang zijn voor het lesgeven en andere taken op school.
  • Intervisiebijeenkomsten waarbij de behoeften van de starters de agenda bepalen. Belangrijke onderwerpen hierbij zijn; oplopende emoties veroorzaakt door spanningen tussen idealen en realiteit, identiteitskwesties, verstrikt raken in de micropolitiek van school en een starter leren zien als een enthousiaste collega die ook iets meebrengt.

Maatregelen en activiteiten rond de inrichting van het werk
Naast persoonlijke begeleiding en bijeenkomsten met andere starters dient een goed inductiearrangement ook aandacht te besteden aan:

  • Leerzaam werk en afgestemde werkdruk. De werkdruk en de complexiteit van het werk dient afgestemd te zijn op de kwaliteit van de startende leraar, met name op zijn draagkracht. Voorbeelden van maatregelen zijn: minder niet-lesgebonden taken uitvoeren, geen mentoraat, lesgeven aan parallelklassen, geen “lastige” klassen.
  • School-enculturatie. Oftewel, aandacht voor de schoolorganisatie en de context van het werk. Doel is het opdoen van specifieke kennis over achtergronden van leerlingen, het curriculum, school en de maatschappelijke context. Voorbeelden van maatregelen en activiteiten zijn: map met praktische informatie, kennismakingsbijeenkomst, informatie over het functioneren van de organisatie, identiteit en eigenheid van de school.
  • Werken met professionele ontwikkelplannen (POP’s). Starters werken aan hun eigen ontwikkeling met gebruikmaking van verschillende soorten en vormen van feedback en van verschillende bronnen, gericht op doelen die in een eerdere situatie zijn geformuleerd. Enkele voorbeelden van doelen zijn: werken aan een positieve beroepsidentiteit, eigen visie ontwikkelen, de onderwijspraktijk kunnen onderzoeken.

Enkele voorbeelden van uitgewerkte inductiearrangementen:

Materialen voor begeleiders en starters

De Tooldisc
In Rotterdam zijn in de periode 2008-2011 regionale maatregelen genomen om het lerarentekort in de regio aan te pakken. Eén van de maatregelen ging over het professioneel begeleiden van startende leraren.
Vijftien Rotterdamse scholen uit het voortgezet onderwijs bundelden hun kennis en ervaringen over de begeleiding van startende leraren en maakten samen een Toolboek met bijbehorende Tooldisc. Het materiaal bestaat uit kwestiekaarten, werkkaarten, contactkaarten en een disc met daarop meer dan 100 handige digitale begeleidingsdocumenten die scholen zelf hebben aangeleverd. Het Toolboek en de online-versie van de Tooldisc is te verkrijgen via www.platformrotterdam.nl/tooldisc

Toolkit Koppelkaart – Wilma Weekenstroo
De koppelkaart is een hulpmiddel voor startende leraren en hun begeleiders om theorie en praktijk aan elkaar te koppelen. Het kan ingezet worden in begeleidings- en mentorgesprekken. Het is gebaseerd op drie theorieën over het voeren van begeleidingsgesprekken: 1) de leercyclus van Kolb, 2) de reflectiespiraal van Korthagen en 3) de fasering van begeleidingsgesprekken van Geldens. Er zijn al meer dan 18.000 koppelkaarten in omloop (te verkrijgen tegen kostprijs). De ervaring heeft geleerd dat een training succesvol inzetten ondersteunt.

In gesprek gaan als leraar. Een basis – Iris Uffen
Deze hand-out biedt een houvast voor verschillende soorten gesprekken die je als leraar in de schoolcontext kunt hebben. Het helpt je bij het kunnen herkennen en benoemen van gespreksvaardigheden en biedt daarmee handvatten om gesprekken te analyseren en doelbewuster een gesprek te leiden.

De geliefde leraar – Veronica Weusten
Een spel dat het functioneren van leraren, volgens het concept van het boek De geliefde leraar, bespreekbaar maakt. Aan de hand van zeven ingrediënten van goed leraarschap en 49 vragen kan een gesprek gevoerd worden over het functioneren van (startende) leraren. Het spel kan door twee tot vier spelers gespeeld worden. Het spel is los te koop, maar ook in combinatie met een workshop voor interne coaches, een begeleide spelsessie of een team-scan.

Post-it uitwisseling – Werkvorm uit het werkveld
(Startende) leraren schrijven ieder 2 verschillende post-its: 1) één ontwikkelpunt/hulpvraag en 2) wat anderen van hun kunnen leren. Dit plakt iedereen op een bord in de lerarenkamer met hun naam onder de post-its. Aan de hand van de post-its van anderen gaan leraren op zoek naar iemand binnen de school met wie ze in gesprek kunnen gaan of bij wie ze eens in de les kunnen gaan kijken om zich verder te ontwikkelen op hun opgegeven leerpunt. Zien ze een leerpunt van een ander waarvan ze denken die persoon verder te kunnen helpen, dan ondernemen ze daar actie op.

Het kwaliteitenspel – Peter Gerrickens
Het Kwaliteitenspel bestaat uit twee sets van 70 kaarten met daarop karaktereigenschappen van mensen. Het spel is o.a. te gebruiken voor coaching, kennismaking, sterkte-zwakte analyse en feedback geven en ontvangen. Zo kunnen leraren aan de hand van het spel kwaliteiten aan zichzelf en aan een ander toekennen, om vervolgens de kwaliteiten die zij bij zichzelf vinden passen en de kwaliteiten die anderen bij hen vinden passen met elkaar te vergelijken. Ook in combinatie met een training van een dagdeel te verkrijgen.

Literatuur voor begeleiders en starters

Op deze pagina vindt u suggesties voor interessante literatuur voor startende leraren en hun begeleiders. Het is slechts een greep uit het grote aanbod aan bestaande literatuur.

Boeken

Wat werkt in de klas – Marzano
Handig naslagwerk met een overzicht van didactische aanpakken die de resultaten van leerlingen verbeteren. Op basis van een review van wetenschappelijk onderzoek komen de auteurs met heldere actieplannen voor de praktijk. Van negen didactische strategieën wordt de essentie uitgelegd en aangegeven welke principes belangrijk zijn. Daarnaast worden praktijkvoorbeelden en andere hulpmiddelen aangedragen om leraren te helpen de strategieën direct toe te passen in de praktijk.

Wat werkt. Pedagogisch handelen en klassenmanagement – Marzano
Op basis van een meta-analyse van de uitkomsten van 1.100 onderwijsonderzoeken uit de Westerse wereld, blijkt dat er elf factoren zijn die een aantoonbaar positief effect hebben op de leerprestaties en ontwikkeling van leerlingen. In dit boek wordt één factor uitgewerkt; het pedagogisch handelen en klassenmanagement van de leraar. In het boek worden strategieën beschreven die elke leraar tot een pedagogisch-organisatorisch goede leraar maakt.

Een leraar van Klasse. Een goede docent worden en blijven – Lagerwerf & Korthagen
Dit boek biedt (startende) leraren steun bij hun dagelijks werk. De auteurs vertalen een schat aan onderwijskundige, didactische en pedagogische kennis naar de concrete onderwijspraktijk. De hoofdthema’s van het boek zijn: didactiek, orde houden, de relatie van de leraar met de klas en de voortgaande professionele ontwikkeling van leraren in de beroepspraktijk. Vol handige tips, praktijkvoorbeelden en duidelijk omschreven methodieken.

De vijf rollen van de leraar – Slooter
Dit boek beschrijft voor vijf verschillende rollen die een leraar kan aannemen op concrete en praktische wijze welk gedrag een effectieve leraar wel én niet moet vertonen. Er worden talloze suggesties gegeven van manieren waarop de leraar zich de rollen en het gedrag eigen kan maken. Een praktisch boek met veel tips die makkelijk toepasbaar zijn.

Differentiëren is te leren – Berben & Van Teeseling
Een praktisch boek dat handvatten, voorbeelden en toepassingsmogelijkheden geeft om differentiatie in lessen vorm en inhoud te geven. De auteurs beschrijven toegankelijk en concreet hoe er gedifferentieerd kan worden in instructie, leerstof en leertijd. Daarnaast is er aandacht voor leervoorkeuren, toetsing en schoolbrede differentiatie.

Nooit meer nablijven. Timemanagementtips voor docenten – Holtkamp
In dit boek wil de auteur laten zien hoe docenten lucht in hun rooster en daarmee in hun hoofd kunnen creëren. Met veel tips en praktijkvoorbeelden.

Handboek voor elke mentor – Bakker-de Jong & Mijland
Dit boek geeft een praktische kijk op de rol van de mentor. Het is een basisboek waarmee mentoren kennis en inzicht kunnen verwerven in de drie belangrijkste deelaspecten van het mentoraat: het begeleiden van de groep, het voeren van gesprekken en het bespreken van leerlingen met collega’s en ouders. Met veel praktische handvatten voor eenvoudige en complexe vraagstukken.

Hakken in het zand. Lastige mentorgesprekken – Mijland & Nijdam
In dit boek wordt vanuit verschillende theoretische invalshoeken op een hele praktische manier verkend hoe je als docent en mentor een vruchtbare communicatie met je leerlingen kunt bevorderen.

Een goed begin is het halve werk – Gaarthuis, Admiraal & Geisink
Dit boek beschrijft 25 lesopeningen om te gebruiken bij je lesvoorbereiding. Fotomateriaal geeft in één oogopslag een idee van hoe het begin van een les er uit kan zien. Volgens de auteurs zorgt de afwisseling van lesopeningen voor meer motivatie bij leerlingen en gerichte aandacht voor het lesonderwerp.

Coaching in het voortgezet en secundair onderwijs – Visser
Dit boek beschrijft actuele ideeën over en nieuwe inzichten in de rol van coaching in scholen. Coaching wordt o.a. betrokken op het individueel leren, team-leren en organisatie-leren. Aan bod komen vragen als: Hoe coach je een school in de richting van een lerende organisatie en wat betekent dit voor docenten? en Hoe coach je docenten met verschillende leerstijlen en verschillende onderwijsstijlen?

Een pot met goud. Werkboek intervisie in het onderwijs – De Groot & Nobel
Dit boek geeft intervisie in het onderwijs handen en voeten door het gestructureerd aanbieden van vele onderwijsthema’s en werkvormen. Een praktisch en bruikbaar boek met veel suggesties om met collega’s op een professionele manier aan intervisie te doen.

Teach like a champion – Lemov
Een goed boek voor starters, met 62 technieken om het leven van de docent makkelijker te maken en lessen voor leerlingen duidelijker en leuker te maken. Een internationale bestseller, ook wel bekend als de “teaching bible”. Overzichtelijk en zeer toepasbaar.

De 101werkvormen formule – Bakker
Dit boek is een praktische handleiding voor o.a. coaches en leraren met een duidelijke beschrijving van bijna honderd direct toepasbare oefeningen die passen binnen de M.E.R.C.I. methode. M.E.R.C.I. staat voor Motiveren, Ervaren, Reflecteren, Committeren en Implementeren. Elke stap wordt uitgebreid toegelicht met passende werkvormen. Volgens de auteur zullen leerlingen bij toepassing van de werkvormen uit dit boek veel meer plezier en energie ervaren en zullen de leerresultaten toenemen.

Jongens zijn slimmer dan meisje – De Bruyckere & Hulshof
Dit boek neemt indianenverhalen over onderwijs onder de loep en weerlegt ze op basis van recent onderzoek. Hardnekkige clichés over leren, technologie in de klas, neurologie en onderwijsbeleid worden tegen het licht gehouden. Zesendertig onderwijsmythen passeren de revue. Geschreven in een toegankelijke stijl.

Binnenklas-differentiatie. Leerkansen voor alle leerlingen – Coubergs e.a.
Deze praktijkgerichte literatuurstudie richt zich op de effectiviteit en efficiëntie van didactische werkvormen die zich richten op het ontwikkelen van maximale leerkansen voor alle leerlingen. Het boek maakt de lezer vertrouwd met verschillende didactische werkvormen die voorhanden zijn om differentiërend te werken en de wijze waarop deze kunnen omgaan met verschillen tussen leerlingen. Online worden uitgewerkte praktijkvoorbeelden aangereikt.

Uitdagend gedifferentieerd vakonderwijs – Janssen, Hulshof & Van Veen
Dit boek reikt een praktische toolkit aan waarmee leraren hun onderwijsrepertoire van
gedifferentieerde uitdagende lessen bijna eindeloos kunnen uitbreiden. Daarbij bouwt de leraar telkens stapsgewijs voort op wat hij wil en al kan, zodat hij in flow blijft en zowel controleverlies als verveling voorkomt. Kenmerkend voor deze benadering is dat voor elke stapsgewijze vernieuwing telkens bestaande lesonderdelen als uitgangspunt worden genomen. Door omdraaien en selectief weglaten van bestaande lesonderdelen kan iedere les snel en eenvoudig gedifferentieerd en uitdagend gemaakt worden.

Het didactische werkvormen boek – Winkels & Hoogeveen
Dit boek biedt startende leraren een praktisch overzicht van bijna 250 didactisch onderbouwde werkvormen. Het legt de link naar de theorie en helpt leraren om voor iedere onderwijsvraag de juiste werkvorm te kiezen. Een handig alfabetisch overzicht vat de belangrijkste eigenschappen van de besproken werkvormen samen.

Gouden regels voor een sterke school – Bos e.a.
Dit boek presenteert vijf gouden regels voor een sterke school met als uiteindelijke doel het beste te halen uit alle leerlingen. Deze gouden regels geven, op een toegankelijke manier, inzicht in de factoren die cruciaal zijn voor schoolsucces in het voortgezet onderwijs. Met als kernboodschap: zet het leren van de leerlingen centraal in alles wat op school gebeurt en betrek daarbij iedereen in de school, op alle niveaus. Veel herkenbare praktijkvoorbeelden, concrete tips, en inspirerende reflectievragen.

Tijdschriften, artikelen en onderzoeken

Van Twaalf tot Achttien. Vakblad voor voortgezet onderwijs.
Dit maandelijkse tijdschrift volgt de veranderingen in het voortgezet onderwijs op de voet en besteedt aandacht aan de onderwerpen die in het brandpunt van de belangstelling staan. In compacte, vlot geschreven artikelen worden nieuwe beleidsinzichten vertaald naar de praktijk. Bijvoorbeeld het artikel Zwemmen of verzuipen (Snoek, 2014) over hoe je van het beroep leraar een lerend beroep maakt. Of Een goede begeleider is gids, coach en collega (Kessels, 2013).

Didactief
Didactief is een maandelijks (m.u.v. juli en augustus) onafhankelijk vakblad voor het onderwijs. 
Het bericht over actuele ontwikkelingen in onderwijs en onderwijsonderzoek. Didactief wil het debat over onderwijs stimuleren. Daarnaast maken ze zo’n vier keer per jaar themakaternen in samenwerking met experts; in zestien pagina´s wordt één thema van diverse kanten belicht.

Stilstaan bij de start – Kessels & Geldens
Dit onderzoeksverslag is bestemd voor allen die binnen het onderwijs betrokken zijn bij het begeleiden van startende leraren. De auteurs onderzoeken welke kenmerken en praktijken er zijn die een begeleider tot een bekwame begeleider maken. Ze willen meer inzicht leveren in hoe bekwame begeleiders zich ontwikkeld hebben en hoe hun begeleidingspraktijk eruit ziet. Er wordt verslag gedaan van de huidige praktijk en drie perspectieven voor de begeleiden van starters worden beschreven. De auteurs proberen te begrijpen op welke manieren collega’s als begeleiders binnen een school kunnen bijdragen aan de professionele ontwikkeling van de startende leraar.

De begeleiding van beginnende leraren in het voortgezet onderwijs – Inspectie van het Onderwijs
In dit rapport presenteert de Inspectie van het Onder wijs de resultaten van een verken¬nend onderzoek naar de kwaliteit van de begeleiding van beginnende leraren in het voortgezet onder wijs. Het onderzoek is uitgevoerd op 25 opleidingsscholen en geeft antwoord op de vragen: Hoe waarborgen de bevoegde gezagen op veronderstelde ‘voorloperscholen’ dat beginnende leraren actief worden ondersteund en ontwikkeld in hun bekwaamheden als leraar? En aan welke voorwaarden dient de begeleiding van beginnende leraren te voldoen?

Websites voor begeleiders en starters

Op deze pagina vindt u suggesties voor interessante websites voor startende leraren en hun begeleiders. Het is slechts een greep uit het grote aanbod aan websites.

Straks voor de klas
Website van de Algemene Onderwijsbond (AOb) met allerlei informatie voor starters in het onderwijs

De LerarenKamer
De LerarenKamer (bestaande uit leraren die bij de landelijke verkiezingen zijn verkozen tot leraar van het jaar) wil graag inspireren en richt zich momenteel met name op de starter in het onderwijs. De activiteiten van de LerarenKamer zijn bedoeld om starters te inspireren, begeleiding te bieden en de gelegenheid te bieden om te netwerken en van en met elkaar te leren. Op de website zijn gratis activiteiten voor startende leraren te vinden.

Kennisnet
Kennisnet is een publieke organisatie voor onderwijs en ict. Ze zorgen er o.a. dat publieke voorzieningen beschikbaar zijn voor het onderwijs, dat digitaal leermateriaal goed vindbaar is en dat informatiestromen zo efficiënt mogelijk ingericht zijn. In samenwerking met het onderwijsveld ontwikkelen, duiden en verspreiden ze kennis over het effectief en efficiënt gebruik van ict.

Leraar24
Een website van, voor en door leraren die zich richt op de ondersteuning van leraren bij het uitoefenen van hun beroep. Naast praktische oplossingen, antwoorden op veel gestelde vragen en voorbeelden die direct in de dagelijkse onderwijspraktijk toegepast kunnen worden ook kennis en achtergrondinformatie uit wetenschappelijk onderzoek toegesneden op leraren. Leraren kunnen ook apps van Leraar24 gebruiken.

Wikiwijs leermiddelenplein
Wikiwijsleermiddelenplein vormt een onderwijsplatform waarop je leermiddelen kunt zoeken, hergebruiken, maken en delen. Het kan leraren helpen om bij iedere onderwijssituatie de optimale leermiddelenmix samen te stellen. Je vindt er een mix van vooral open (digitaal) lesmateriaal, instructies en informatie over lesmethodes. Meestal gratis te gebruiken.

PrimaOnderwijs
Een website voor alle professionals in het (voortgezet) onderwijs. Met o.a. een nieuwsovericht en lespakketten.

Onderwijs Ontwikkeling Noord Nederland
OONN is een onderneming met veel ervaring gevestigd in Noord-Nederland, maar biedt zijn producten en trainingen aan in het hele land. Hun applicatie De Complete Les biedt houvast voor zowel docenten als leerlingen. De aangeboden lesstructuur helpt docenten om alle aspecten van een les aan bod te laten komen. De vormgeving van het programma heeft kenmerken van de vijf rollen van de docent, de didactiek van de volledige instructie en de didactiek van activerende werkvormen.

Mentortijd
Paul Pelle, oprichter van Mentortijd en zelf werkzaam in het onderwijs, heeft op deze website informatie verzameld over het mentoraat. Hij merkte dat er gebrek aan tijd bij mentoren was om goede materialen te zoeken en te ontwikkelen. Hij hoopt dat dit een platform wordt waar leraren hun lessen en materiaal massaal delen.

Sterke school
Judith Porcelijn, zelf 31 jaar onderwijservaring, probeert startende leraren in alle vormen van onderwijs te helpen. Ze helpt starters ‘Sterk voor de Klas’ te staan. Haar wekelijkse nieuwsbrief, online blog en gratis verkrijgbaar handboek voor starters in het onderwijs staat vol met praktische tips.

Vriendelijk orde houden
De aanpak Vriendelijk orde houden geeft duidelijke richtlijnen om orde te houden zonder boos te hoeven worden. Docenten kunnen deze richtlijnen naar eigen inzicht inzetten, onafhankelijk van doelgroep en persoonlijkheid.

Rapucation
Rapucation wil een bijdrage leveren aan een tolerante maatschappij. Dat doen ze o.a. door het organiseren van cursussen en onderwijsprojecten, en het verzamelen, uitproberen en uitwisselen van vernieuwende onderwijs ideeën. Ze hebben verschillende onderwijsprojecten ontwikkeld om docenten en leerlingen samen te laten werken aan een veilige omgeving waarin iedereen goed kan leren.

NOTIVID
NOTIVID is een communicatieplatform waarop begeleiders en starters eenvoudig en veilig content met notities kunnen uitwisselen en delen. Lesopnames kunnen online uitgewisseld worden waardoor begeleiding op afstand mogelijk wordt. Een ingebouwde notitiefunctie stelt gebruikers in staat om op belangrijke momenten in de video feedback te vragen en competenties te bewijzen.

Metropolis
Het VPRO programma Metropolis is een buitenlandprogramma waarbij lokale correspondenten (jonge filmmakers en videobloggers) wereldwijd een inkijk geven in hun leven, hun land, hun nieuws en hun levensstijl. Het heeft verschillende afleveringen met thema’s rondom onderwijs. Zo ook een interessante aflevering over leraren van over de hele wereld. Het duurt 30 minuten.